Democratie en plaatselijk bestuur | Brussel Plaatselijke Besturen

Lokaal bestuur, een essentiële democratische pijler!

Lokaal bestuur vormt het fundament van een sterk en veerkrachtig democratisch systeem.

Dankzij de nabijheid van de mandatarissen die instaan voor haar bestuur, is de gemeente het bevoegdheidsniveau dat het dichtst bij de bezorgdheden van de burger staat. Het lokaal overheidsbeleid heeft dan ook een rechtstreekse invloed op het vertrouwen van de burgers in hun instellingen.

Deze pagina stelt de fundamentele principes van lokaal bestuur in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest voor, de participatieprocessen die ermee gepaard gaan, en de belangrijkste wettelijke teksten die het optreden van de lokale overheden afbakenen. Ontdek hoe deze elementen samen bijdragen tot een democratisch, transparant, inclusief en verantwoord overheidsbeleid.

De principes van lokaal bestuur

Lokaal bestuur verwijst naar alle processen, regels en praktijken die afbakenen hoe lokale overheden hun overheidsbeleid moeten bepalen, uitwerken , uitvoeren en evalueren. Het omvat ook de betrokken instellingen en andere actoren, evenals hun organisatie, werking en onderlinge interacties.

Het lokaal bestuur steunt op een aantal kernprincipes, waaronder:

Participatie in het openbare leven: burgers hebben het recht om via verkiezingen, publieksraadplegingen of andere mechanismen betrokken te zijn bij de besluitvorming.
Transparantie: beslissingen van de overheden en overheidsinstellingen moeten duidelijk en voor iedereen toegankelijk zijn.
Verantwoordingsplicht: politieke verantwoordelijken en ambtenaren moeten aan de burgers verantwoording afleggen over hun daden.
Publieke ethiek: politieke verantwoordelijken en ambtenaren respecteren de normen, reglementen en gedragscodes die ervoor zorgen dat ze de overheidsaangelegenheden op een integere en onpartijdige manier beheren die gericht is op het algemeen belang.
Goed bestuur: overheden plannen optimaal wanneer ze financiële en overheidsmiddelen inzetten en hoe ze die zo goed mogelijk kunnen inzetten ten dienste van alle burgers.
Duurzaamheid: overheden en overheidsinstellingen houden in hun beslissingen rekening met de sociale, economische en ecologische impact op toekomstige generaties.

Deze principes zijn essentieel om ervoor te zorgen dat de lokale overheden op een doordachte en doeltreffende manier hun overheidsaangelegenheden beheren en dat de overheden een representatieve, participatieve en inclusieve democratie ondersteunen.

"De openbare mandatarissen nemen in alle omstandigheden een houding aan die het vertrouwen van de burger bevestigt en versterkt in de instelling waar zij hun mandaat of hun ambt uitoefenen. Daartoe nemen zij bij de uitoefening van hun ambt de volgende beginselen in acht: belangeloosheid, integriteit, transparantie, nauwgezetheid, eerlijkheid, verantwoordelijkheid en zorg voor de reputatie van de instelling waar zij hun mandaat of hun ambt uitoefenen. Zij zijn gehouden tot waardigheid en voorbeeldigheid. […]” (Artikel 2 van Deontologische code van de Brusselse openbare mandatarissen)."

Wettelijk en reglementair kader

Het lokaal bestuur wordt afgebakend door een geheel van wettelijke en reglementaire teksten die de bevoegdheden, de organisatie en de werking van de lokale overheden bepalen.

De Belgische Grondwet verankert het principe van gemeentelijke autonomie door de gemeenten de zorg toe te vertrouwen voor “de uitsluitend gemeentelijke belangen”.
De bijzondere wetten op de institutionele hervormingen regelen de materies waarvoor het federale, gewestelijke en gemeenschapsniveau bevoegd zijn, waaronder die van de organisatie van de plaatselijke besturen en het toezicht daarop.
Het Europees Handvest inzake lokale autonomie, een internationaal verdrag, beschermt de autonomie en de rechten van de lokale besturen door fundamentele democratische werkingsprincipes en gemeenschappelijke normen vast te leggen.
De Nieuwe Gemeentewet vormt de fundamentele tekst die de organisatie en de werking van de Brusselse gemeenten regelt.
De ordonnantie houdende regeling van het administratief toezicht bepaalt het kader en de middelen voor de controle op de wettelijkheid en de overeenstemming met het algemeen belang van de daden en beslissingen van de Brusselse gemeenten.
De wetgevende teksten inzake openbaarheid van bestuur en transparantie van mandaten en vergoedingen, evenalsde Deontologische code van Brusselse openbare mandatarissen, leggen de verplichtingen en gedragsregels vast die door de lokale overheden en mandatarissen moeten worden nageleefd.

Deze teksten vormen de fundamenten van de lokale democratie en waarborgen het evenwicht tussen autonomie, toezicht en verantwoordelijkheid van de lokale overheden bij publieke zaken.

“BPB stelt u studies en rapporten ter beschikking die de mechanismen van het lokaal bestuur analyseren”

Ontdek hier een selectie van referentiedocumenten

Lokale democratie en participatie aan het lokale openbare leven

Lokaal bestuur hangt af van de mate waarin burgers, zowel op een representatieve als een participatieve manier, actief betrokken zijn bij overheidsaangelegenheden.

Representatief omdat de burgers hun vertegenwoordigers verkiezen die over de middelen moeten beschikken om hun verantwoordelijkheden uit te oefenen en te beraadslagen. Participatief omdat burgers via raadplegingen en debatten inspraak hebben in de beleidsbeslissingen van overheden (waarbij de verkozen vertegenwoordigers altijd het laatste woord krijgen).

Zo bestaan er op lokaal niveau verschillende mechanismen om burgers te informeren of te raadplegen, en om hen de mogelijkheid te bieden invloed uit te oefenen op de kwesties die hen aanbelangen.

“[…] het recht van burgers om deel te nemen aan het openbaar bestuur is een van de democratische beginselen die alle lidstaten van de Raad van Europa gemeen hebben; […] dit recht op lokaal niveau op de meest rechtstreekse wijze kan worden uitgeoefend (uittreksel van het Europees handvest inzake lokale autonomie).”

De verkiezingen

Als een fundamenteel democratisch proces zijn verkiezingen voor de burgers de eerste manier om deel te nemen aan het politieke leven. Enerzijds kiezen de burgers, door hun stemrecht uit te oefenen, de vertegenwoordigers binnen de instellingen die beslissingsbevoegdheden zullen uitoefenen over overheidszaken. Anderzijds hebben burgers het recht om zich kandidaat te stellen bij de verkiezingen.

In beide gevallen bepaalt de wet de voorwaarden en criteria waaraan burgers moeten voldoen om het actief (kiezers) of passief (kandidaten) stemrecht te kunnen uitoefenen.

De volksraadpleging

De volksraadpleging biedt de bevolking de mogelijkheid om over één of meerdere kwesties te stemmen en haar keuze kenbaar te maken. In tegenstelling tot een referendum is de uitgebrachte stem slechts een advies, waarbij het de overheden vrij staat om er al dan niet gevolg aan te geven.

Titel XV van de Nieuwe Gemeentewet organiseert de gemeentelijke volksraadpleging en bepaalt de aangelegenheden waarover die kan gaan. De gemeenteraad kan beslissen om de inwoners te raadplegen op eigen initiatief of op vraag van de inwoners van de gemeente. In dit laatste geval moet het verzoek aan bepaalde criteria voldoen om ontvankelijk te worden verklaard, waaronder steun krijgen van minstens een bepaald aantal inwoners van de gemeente.

De adviesraden

Voorgeschreven door artikel 120bis van de Nieuwe Gemeentewet, kan de gemeenteraad adviesraden oprichten. Deze organen zijn vergaderingen van burgers die adviezen moeten geven en voorstellen moeten doen over specifieke thema’s. Ze vormen eveneens een ruimte voor mededelingen, reflectie en debatten over aangelegenheden van gemeentelijk belang die te maken hebben met de betrokken thema’s (bv. klimaat, mobiliteit, handicap, enz.).

Het spreekrecht van burgers

Titel XIV/1 van de Nieuwe Gemeentewet regelt het spreekrecht van burgers via drie mechanismen:

petitie;
interpellatie;
bemiddeling.

Overeenkomstig de Grondwet heeft elke burger het recht om een petitie in te dienen bij de gemeentelijke organen.

Daarnaast kunnen de inwoners van een gemeente via een interpellatie tijdens de gemeenteraad ook hun spreekrecht uitoefenen over een onderwerp van gemeentelijk belang dat tot de beslissings- of adviesbevoegdheid van de gemeentelijke organen behoort. De interpellatie moet van algemene aard zijn, aan bepaalde ontvankelijkheidscriteria voldoen en kan, indien van toepassing, door de gemeenteraad openbaar gemaakt worden aan de inwoners. Het college van burgemeester en schepenen kan ook beslissen om de interpellatie door te verwijzen naar de gemeenteraad of om een burgerbemiddeling te organiseren met de ondertekenaars, om zo tot een gezamenlijke oplossing te komen.

Ten slotte kunnen honderd inwoners van de gemeente ook een bemiddelingsverzoek indienen bij het college van burgemeester en schepenen, onder dezelfde ontvankelijkheidsvoorwaarden als voor een interpellatie.

De participatieve begroting

Als een veelzijdig democratisch instrument, biedt de participatieve begroting (of burgerbudget) burgers, gebruikers van een territoriale gemeenschap (bijvoorbeeld een gemeente of wijk) of verenigingen, de mogelijkheid om mee te beslissen waaraan overheidsbudget wordt besteed. Via dit mechanisme biedt de gemeente haar burgers de kans om rechtstreeks bij het beheer betrokken te zijn, door projecten voor te stellen, te selecteren en eventueel uit te voeren. De gemeenteraad blijft wel het wettelijk orgaan dat de eindbeslissing neemt over de projecten en de besteding van de middelen.

Dit proces van directe democratie is vastgelegd in artikel 258bis van de Nieuwe Gemeentewet.

Openbaarheid, transparentie en ethiek

De maatregelen over toegang tot informatie, openbaarheid en ethiek vormen essentiële hefbomen om de transparantie en integriteit van het openbaar bestuur en de mandatarissen te waarborgen. Ze dragen ertoe bij dat de burgers meer vertrouwen hebben in hun vertegenwoordigers en instellingen.

In België waarborgt de Grondwet het recht op toegang tot informatie. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest regelt een gezamenlijk decreet en ordonnantie betreffende de openbaarheid van bestuur bij de Brusselse instellingen deze materie.

Het wettelijk kader onderscheidt twee vormen van openbaarheid:

Actieve openbaarheid, die de overheidsinstanties verplicht om uit eigen beweging bepaalde bestuursdocumenten openbaar te maken. Ze moeten deze informatie toegankelijk maken in een rubriek “Transparantie” op de website van de administratie.
Passieve openbaarheid, die elke burger het recht biedt, zonder enig belang te moeten aantonen, om bestuursdocumenten te raadplegen, er een kopie van te krijgen of er uitleg over te vragen. Dit recht kan enkel worden beperkt of geweigerd omwille van redenen en voorwaarden die bij wet zijn vastgelegd.

Bij een weigering of tekortkoming bestaat er een beroepsmogelijkheid bij de Commissie voor Toegang tot Bestuursdocumenten (CTB).

Daarnaast legt het gezamenlijk decreet en ordonnantie ook verplichtingen aan de administratieve overheden op wat hun correspondentie betreft. Elke briefwisseling moet bepaalde contactgegevens vermelden van de bevoegde persoon of administratieve eenheid die informatie over het dossier kan geven. Voor elke eenzijdige administratieve rechtshandeling met individuele draagwijdte moet de kennisgeving bovendien de mogelijkheid tot beroep bij de Brusselse ombudsman vermelden, evenals de manier waarop dat moet gebeuren, en de eventuele administratieve beroepsmogelijkheden.

Transparantie betreft niet alleen administratief handelen, maar ook de mandatarissen zelf. Zo verplicht de ordonnantie van 14 december 2017 betreffende de transparantie de lokale mandatarissen om hun mandaten, functies, vergoedingen en daaraan verbonden voordelen te verklaren. Burgemeesters en schepenen moeten eveneens hun privéactiviteiten en hun vermogenssituatie aangeven. Met uitzondering van de vermogensaangifte, worden deze gegevens gepubliceerd op de website van de gemeente en van het Rekenhof.

Ten slotte zijn alle Brusselse mandatarissen, ook op lokaal niveau, onderworpen aan een Deontologische code waarin de principes, gebruiken en gedragsregels zijn opgenomen die ze tijdens hun mandaat moeten naleven. De Brusselse Deontologische Commissie volgt dat op en ziet er via adviezen en aanbevelingen op toe dat de mandatarissen de code naleven. In dezelfde geest bepaalt artikel 84quater van de Nieuwe Gemeentewet dat de gemeenteraad in zijn huishoudelijk reglement deontologische en ethische regels moet opnemen die gelden voor zowel de gemeenteraadsleden als de leden van het college van burgemeester en schepenen. De gemeenteraad kan daartoe ook een deontologische en ethische commissie oprichten die deze regels opvolgt.

Openbaarheid van het gemeentebestuur

Wat de actieve openbaarheid betreft, verplicht het gezamenlijke decreet en de ordonnantie betreffende de openbaarheid de gemeenten om op hun website, in een rubriek “Transparantie”, een specifieke informatie te publiceren, waaronder:

een document over de bevoegdheden, de organisatie en de werking van de gemeente;
een inventaris van de subsidies die in de loop van het voorgaande jaar werden toegekend;
een inventaris van de studies die in de loop van het voorgaande jaar door externe opdrachtnemers in opdracht van de gemeente werden uitgevoerd;
een inventaris van de overheidsopdrachten die in de loop van het voorgaande jaar werden gesloten;
de oproepen tot kandidaatstelling en de aanwervings-, bevorderings- of vervangingsvoorwaarden;
de bijgewerkte lijst van alle leden van de kabinetten van de burgemeester en de schepenen.

In diezelfde rubriek “Transparantie” moeten de lokale overheden eveneens de aangiften van mandaten, (afgeleide) functies en activiteiten publiceren die de burgemeester en de schepenen in privéhoedanigheid uitoefenen, net zoals een jaarverslag dat onder meer voor alle gemeenteraadsleden een overzicht geeft van de aanwezigheid op vergaderingen, de uitgeoefende mandaten, de ontvangen vergoedingen en de toegekende voordelen.

Uitgebreide openbaarheid van de vergaderingen van de gemeenteraad

In tegenstelling tot de vergaderingen van het college van burgemeester en schepenen die niet openbaar zijn (artikel 104) zijn de vergaderingen van de gemeenteraad openbaar (artikel 93 van de NGW), behalve wanneer een vergadering achter gesloten deuren vereist is. De burger kan ze dus bijwonen, zonder echter aan de debatten deel te nemen.

Artikel 87bis van de Nieuwe Gemeentewet bepaalt dat de gemeente de plaats, de dag, het tijdstip en de agenda van de vergaderingen van de gemeenteraad openbaar meedelen door aanplakking aan het gemeentehuis, maar ook op de website van de gemeente.Elk agendapunt waarvoor een beslissing moet worden genomen, moet bovendien vergezeld zijn van een ontwerpbesluit dat op de gemeentelijke website wordt gepubliceerd.

De pers en geïnteresseerde inwoners van de gemeente kunnen overigens, op eigen vraag, persoonlijk op de hoogte gesteld worden van de agenda van de gemeenteraad.

Openbaarheid van de notulen van de gemeenteraad

Artikel 89 van de Nieuwe Gemeentewet bepaalt dat de notulen van elke gemeenteraadsvergadering op de gemeentewebsite moeten geplaatst worden (behalve voor de punten die achter gesloten deuren worden behandeld). Artikel 102 voorziet ook in de mogelijkheid om de beraadslagingen van de gemeenteraad aan de inwoners ter plaatse bekend te maken.

Openbaarheid van de schriftelijke en mondelinge vragen van de gemeenteraadsleden

Artikel 84bis van de Nieuwe Gemeentewet bepaalt dat gemeenteraadsleden schriftelijke en mondelinge vragen kunnen stellen aan het college van burgemeester en schepenen. Deze vragen en de antwoorden worden op de website van de gemeente geplaatst.

Openbaarheid van de gemeentelijke reglementen en verordeningen

Artikel 112 van de Nieuwe Gemeentewet bepaalt dat de reglementen en verordeningen van de burgemeester, de gemeenteraad en het college van burgemeester en schepenen niet alleen via aanplakbrief worden bekendgemaakt, maar ook door volledige publicatie op de website van de gemeente. Ze zijn beschikbaar via het gewestelijke platform Editoria.

Openbaarheid van de begrotingen en van de rekeningen

Artikel 112 van de Nieuwe Gemeentewet bepaalt dat de jaarlijkse begroting, het driejaarlijks plan en de rekeningen onmiddellijk vanaf hun goedkeuring op de website van de gemeente bekendgemaakt worden. Bovendien zijn de begrotingen en rekeningen beschikbaar in het gemeentehuis, waar iedereen er zich altijd ter plaatse op de hoogte van kan stellen.

Bestuursuitdagingen in het Brussels Gewest

Met een institutionele structuur die van nature multidimensionaal is, een verstrengeling van bevoegdheden, een veelheid aan actieve publieke actoren op haar grondgebied en een uitgesproken meertalige en multiculturele context, beschikt het Brussels Gewest over een uniek profiel op het gebied van lokaal bestuur. De complexe en gefragmenteerde institutionele architectuur in Brussel leidt tot de uitdaging om een samenhangend en overkoepelend gewestelijk beleid af te stemmen op maatregelen voor specifieke lokale vraagstukken, zonder afbreuk te doen aan de gelijke behandeling van burgers.

Hoewel er sommige zorgwekkende regionale tendensen zichtbaar zijn, wordt Brussel ook gekenmerkt door aanzienlijke sociaaleconomische en infrastructurele verschillen en ongelijkheden tussen gemeenten, en zelfs tussen wijken binnen eenzelfde gemeente. Dit zijn elementen die de sociale cohesie kunnen ondermijnen, het vertrouwen in de instellingen kunnen aantasten en de betrokkenheid bij democratische principes en mechanismen kunnen verzwakken. Deze uitdagingen vereisen een veerkrachtig democratisch kader dat in staat is om de Brusselse burgers in hun diversiteit te vertegenwoordigen en om hen te betrekken bij het overheidsbeleid. Ze vragen ook om een wendbaar en dynamisch bestuurskader waarmee het Gewest een beter samenhangend overheidsbeleid kan voeren om de huidige en toekomstige sociaaleconomische, milieu-, infrastructuur- en financiële uitdagingen aan te gaan.

Dialoog- en overlegplatformen creëren, zowel transversaal als thematisch, net als participatieve democratiemechanismen ontwikkelen, vormen essentiële hefbomen. Ze vullen de wetgevende en regelgevende kaders aan die voor een transparant en verantwoord overheidsbeleid zorgen. Uiteindelijk hebben een versterkte democratie en versterkt lokaal bestuur een positieve invloed op het vertrouwen van de burgers in hun instellingen en op hun draagvlak voor het gevoerde beleid.

Bronnen en studies

BPB brengt diverse studies, rapporten en publicaties voort en biedt ze aan om de mechanismen van lokaal bestuur beter te doen begrijpen. Met deze bronnen kunt u meer inzicht verwerven in de uitdagingen en goede praktijken op het gebied van bestuur en lokale democratie. Ze vormen nuttige documentatie voor iedereen die zich actiever wil betrekken in het lokaal bestuur of die het functioneren van de overheidsinstanties gewoonweg beter wil doorgronden.

Rapporten van Brussel Plaatselijke Besturen: bekijk de meest recente analyses en studies over de organisatie en de werking van de Brusselse plaatselijke besturen in onze rubriek “Documentatie”.
Wetgevende documenten : vind de essentiële wetten die het lokaal bestuur en de lokale democratie in Brussel afbakenen, net als relevante ordonnanties en besluiten, in onze rubriek “Wetgeving”.
Thematische documenten:ontdek een selectie van studies, rapporten en aanbevelingen afkomstig van diverse bronnen (OESO, Raad van Europa, Brussels Studies, enz.) op onze pagina “Bestuur en democratie”.